Aile Hekimliği Uzmanlık Eğitimi Nasıl Olmalı?

Tıpta Uzmanlık Kurulu’nun (TUK) rotasyonlarla ilgili kararları geçtiğimiz hafta açıklandı. Buna göre üç yıl süreli Aile Hekimliği (AH) uzmanlık eğitiminin 18 aylık bölümü rotasyonlardan oluşmaktadır. Rotasyon sürelerinin açıklanmasının hemen ardından TAHUD üyeleri, AH uzman ve asistanları arasında bir tartışma başlamış bulunmaktadır. Tartışmaların sağlıklı yapılabilmesi ve topluluk olarak ortak kavramlar ve algılar oluşturabilmemiz için öncelikle bilgi eksikliklerimizin giderilmesi gerektiğini düşünüyorum. Bu yazıda bunun yanı sıra konuyla ilgili görüşlerimi de dile getireceğim.
 
ARDALAN* (Ardalanın biraz daha geniş şeklini ilgi duyanlar yazının sonunda okuyabilirler)
 
Birkaç kavramı ve tanımı yinelemekle başlamakta yarar var. Son 20 yıl içinde bir tıp disiplini olarak Aile Hekimliğinin tanımı, ilkeleri, çekirdek yeterlikleri, eğitim alanları (gündemi), performans ölçütleri özellikle Avrupa’da yeterince tartışıldı ve bunlarla ilgili birçok belge oluştu. 
Aile Hekimliğinin 20. yüzyılın ikinci yarısındaki doğuş süreci, basamaklandırılmış sağlık hizmeti anlayışının geliştiği, teknoloji kullanımının ve uzmanlaşmanın alıp başını gittiği bir ortamda hastayla hekim arasında özellikle iç hastalıklarının bıraktığı boşluğu doldurma, yeni toplumsal gereksinimleri karşılama şeklinde yaşanmıştır. Yani AH BAĞLAM VE İLİŞKİLERLE AYIRT EDİLEN BİR GENEL TIP DİSİPLİNİDİR. Doğum yeri de bizzat toplumun içidir, insanların yaşadığı ve hekimlerle, sağlık hizmeti sunumuyla ilk temas kurduğu yerdir.
AH hastane hekimliğinde oluşan bir boşluğu doldurmak, ortaya çıkan bir gereksinimi karşılamak üzere doğmamıştır. Evet, aile hekimleri sağlık sisteminin değişik hizmet sunum ortamlarında çalışabilirler ya da buraları kısa süreliğine kullanabilirler; ancak aile hekimlerinin temel uygulama alanı basamaklandırılmış sağlık sistemlerinin ilk basmağıdır. Aile Hekimliği birinci basamak uygulama alanında kendini ifade eden bir tıp disiplinidir ve AH uzmanları bu alanda uygulama yapan genel tıp uzmanlarıdır.
 
Avrupa Birliği 1993 Direktifinde Avrupa düzeyinde serbest dolaşım için AH/GP uzmanlık eğitiminin en az 6 ayı sahada ve en az 6 ayı hastanelerde olmak üzere en az iki yıl sürmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bugün Avrupa’da ve Dünyada Aile Hekimliği ya da Genel Pratisyenlik uzmanlık (meslek) eğitimi 3 – 6 yıl arası değişen sürelerde yapılmaktadır. Dünya Aile Hekimleri Dernekleri/Kolejleri Birliği WONCA en az yarısı sahada (aile hekimliği uygulamasında) olmak üzere en az 3 yıllık bir süre önermektedir. 
 
Saha eğitimi ya da aile hekimliği uygulama eğitimi, birinci basamakta AH uygulamasında oluşturulmuş eğitim ortamlarında yapılan eğitimdir ve AH uzmanlık eğitiminin temelini oluşturur. Uzmanlık öğrencisi disiplini ve uygulama özelliklerini esas olarak burada öğrenir. Buradaki eğiticiler, bu mesleği daha önce öğrenmiş yani AH uzmanlık eğitimi almış ve bizzat sahada uygulama yapan uzmanlardır.
Sahada yalnızca aile hekimliği uygulaması yapmak AH uygulaması eğitimi değildir. Bunun için öncelikle bir eğitim programı, bu programı uygulayan bir merkez (departmanlar), bu merkezin eğiticileri (akademik ya da bunun için özel eğitim almış eğiticiler) ve saha eğitimi için oluşturulmuş özel AH eğitim birimlerinin düzenlenmiş olması gerekir. 
 
NEYİ TARTIŞIYORUZ? 
O halde neyi tartışıyoruz? Öncelikle belirtmek gerekir ki tartışma ortamımız “kirlenmiş” durumdadır. Yalnızca eğitimle ilgili değil genel olarak Aile Hekimliği konularında “bilgi kirliliği” söz konusudur. Aile Hekimliği uzmanlık eğitiminin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması konuları, aile hekimliği geçiş döneminde yürütülen eğitimler ve bu alandaki açıkça ifade edilen ya da edilmeyen “niyetlerle” ve “hedeflerle” aynı zamanda gündeme gelmektedir. Bu karmaşa içinde farklı şeyleri ayırt etmek, doğruyu bulmak ve savunmak çok önemlidir. 
 
Ülkemizde AH uzmanlık eğitimi diğer tıp disiplinlerinde de olduğu gibi, Üniversite AH Anabilim dalları ve Bakanlık Eğitim Araştırma Hastaneleri AH Şeflik/Koordinatörlükleri tarafından yapılmaktadır. 1985 yılında başlayan eğitimler 36 ay ve tümüyle hastane rotasyonları şeklinde yürütülmektedir. TAHUD kurulduğu 1990 yılından bu yana AH uygulama (saha) eğitiminin de olmasını savunmaktadır. Yeterlik Kurulumuz üç yıllık sürenin bir yılının saha eğitimi olmasını önermiştir. 
 
2002 yılında başlayan yeni tıpta uzmanlık tüzüğü macerası çerçevesinde geçen yıl Tıpta Uzmanlık Kurulu ve bunun altında 94 Uzmanlık Müfredat Komisyonu oluşturulmuştur. Dört YÖK, dört Eğitim Araştırma Hastaneleri, bir Sağlık Bakanlığı, bir GATA ve bir ilgili uzmanlık derneği (TTB aracılığıyla) temsilcisi olmak üzer 11 kişiden oluşan bu uzmanlık müfredat komisyonları 2010 Ocak ayında Antalya’da bir toplantı yaparak öncelikle rotasyon eğitimleri üzerinde çalışmış ve rotasyon sürelerini belirlemiştir. AH komisyonu AH uzmanlık eğitimi için 36 aylık eğitim süresi içinde rotasyon süresini 19 ay (6 ay Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları, 4 ay İç Hastalıkları, 1 ay Kardiyoloji, 1 ay Göğüs Hastalıkları, 4 ay Kadın Hastalıkları ve Doğum ve 3 ay Psikiyatri) olarak belirlemiştir. Komisyon Genel Cerrahi ve Acil Tıp dahil olmak üzere Dermatoloji, Enfeksiyon Hastalıkları, Radyoloji, KBB vb gibi aile hekimleri için eğitim gereksinimi oluşabilecek disiplinlerde uzmanlık eğitimi programını yürütecek birimin belirleyeceği rotasyonların seçmeli olarak yaptırılabileceğini ön görmüştür.  21 – 23 Haziran 2010 tarihlerinde toplanan TUK ise bu süreleri açıklanan şekliyle kabul etmiştir. 
 
Kuşkusuz AH uygulama eğitiminin alt yapı sorunları vardır. Anabilim dalları ve Eğitim Araştırma hastanelerinin hazır olup olmadıkları ve bu eğitimin kimler tarafından ve nasıl verileceği tartışılabilir. Ancak öncelikle AH Müfredat Komisyonunun belirlediği rotasyon sürelerinin yukarıda açıklamaya çalıştığım arka plan çerçevesinde düşünüldüğünde doğru ve uygulanabilir olduğunu düşünüyorum. TUK’un kararları Sağlık Bakanlığı tarafından onaylanarak yürürlüğe girmesiyle birlikte (kuşkusuz bunu beklemeden) yapılması gerekenleri iyi belirleyip uygulamaktır önemli olan. Nedir bunlar?
-    Aile Hekimliği uzmanlık eğitimi programı diğer tıp disiplinleriyle aynı statüde ve aynı mevzuat çerçevesinde yürütülmelidir. Diğerlerinden ayrılmamıza yol açacak “özel”, “kolaylaştırılmış”, “kendimize özgü” vb. yollar kabul edilemez. AH uygulama eğitiminin birinci basamak AH uygulama ortamında verilecek olması diğerlerinden ayrı olmamızı gerektirmez. Hastane disiplinlerinin uygulama ortamı kendi hastane klinikleridir; Aile Hekimliğinin uygulama ortamı da kendi birinci basamak klinikleridir.
-    AH uygulama eğitimi Üniversite/Eğitim Hastanesi aile hekimliği poliklinikleri/aile sağlığı merkezlerinde ve Üniversite/Eğitim Hastanesi ile afiliye çalışan ve onun yönetiminde olan eğitim aile sağlığı merkezlerinde yapılmalıdır. Bu merkezlerin standartları ve alt yapı koşulları anabilim dalları ile birlikte belirlenmelidir.
-    AH uygulama eğitimini verecek eğiticiler anabilim dallarındaki ya da eğitim hastanelerindeki akademisyen AH uzmanları ve yine bunların yönetiminde çalışacak olan, belirlenmiş alan eğiticiliği programlarını tamamlamış aile hekimliği uzmanları olmalıdır.
-    AH uzmanlık öğrencisi diğer disiplinlerde olduğu gibi uzmanlık sınavın kazanıp AH anabilim dallarına/eğitim hastanelerine gelmeli ve buralarda yürütülen uzmanlık eğitimi programına başlamalıdır. Uzmanlık öğrencisi o zamana kadar çalıştığı ASM’den ayrılmak zorundadır. Aynı yerde çalışmaya devam ederek AH uzmanlık eğitimi yapılamaz. Uzmanlık eğitimini tamamladıktan sonra daha önce çalıştığı ASM’ye geri dönmesi Bakanlığın belirleyeceği, ancak yapılması durumunda AH uzmanlık eğitimini teşvik edici bir uygulamadır.
 
Bunların dışında başka “niyet ve hedeflerle” yapılabilecek farklı girişim ve uygulamalara karşı çıkacağız. Bu niyet ve hedefleri her durumda açığa çıkaracağız. Bunların gerçekleşmesini önlemek için elimizden gelen her şeyi (hukuk yolları dahil) yapacağız.
    
SONUÇ
Sonuç olarak konuyla ilgili tartışmalarda kavram ve algı karmaşasına yol açabilecek söylem ve eleştiriler için dikkatli olmamız gerekmektedir. Öncelikle anlamaya çalışmalıyız. Elmalarla armutları karıştırmamalıyız. Kötüye kullanılabilir diye doğru olanı savunmaktan ve yapmaktan vazgeçmemeliyiz. Kuşkusuz uyanıklığı hiçbir zaman elden bırakmamalıyız. Olası kötüye kullanımlara her zaman karşı durmalıyız.
Bu yazı tüm üyelerimizin, AH uzmanı ve asistanlarının görüş ve eleştirilerine açıktır. Web sitemizde bunun için bir tartışma platformu hazırlanmıştır. Tartışmanın sağlıklı yapılabilmesi için bu platformun öncelikle kullanılması temel dileğimdir. 
 
Dr. Okay Başak
 
 
*ARDALAN
Birkaç kavramı ve tanımı yinelemekle başlamakta yarar var. Son 20 yıl içinde bir tıp disiplini olarak Aile Hekimliğinin tanımı, ilkeleri, çekirdek yeterlikleri, eğitim alanları (gündemi), performans ölçütleri özellikle Avrupa’da yeterince tartışıldı ve bunlarla ilgili birçok belge oluştu. Bazılarının Türkçe çevirilerinin de yapıldığı bu belgeleri TAHUD (www.tahud.org.tr) ve EURACT (www.euract.org) web siteleri üzerinden ulaşabilirsiniz. 
1960’lı yıllarda öncelikle Birleşik Devletlerde yaşanan disiplinleşme süreci de dikkate alınacak olursa Aile Hekimliğinin bir disiplin olarak ortaya çıkışında ve benimsenmesinde temel bir özellik dikkati çekiyor. Tıpta uzmanlaşmanın ve disiplinlerin ortaya çıkışının yüz yılı aşkın tarihi incelendiğinde yeni bir tıp disiplininin şu yollardan biriyle geliştiğini görüyoruz: Yeni disiplinler ya eski bir disiplinin bölünmesiyle, ya yaş grupları temelinde ayrımlaşma gereksiniminin ortaya çıkmasıyla, ya yeni teknolojilerin yeni bir alan oluşturmasıyla ya da topluma sağlık hizmeti sunumunda boşlukların ve yeni gereksinimlerin oluşmasıyla tanımlanmışlar ve kabul görmüşlerdir.
Aile Hekimliğinin 20. yüzyılın ikinci yarısındaki doğuş süreci de, basamaklandırılmış sağlık hizmeti anlayışının geliştiği, teknoloji kullanımının ve uzmanlaşmanın alıp başını gittiği bir ortamda hastayla hekim arasında özellikle iç hastalıklarının bıraktığı boşluğu doldurma, yeni toplumsal gereksinimleri karşılama şeklinde yaşanmıştır. Yani AH bağlam ve ilişkilerle ayırt edilen bir genel tıp disiplinidir. Doğum yeri de bizzat toplumun içidir, insanların yaşadığı ve hekimlerle, sağlık hizmeti sunumuyla ilk temas kurduğu yerdir.
AH hastane hekimliğinde oluşan bir boşluğu doldurmak, ortaya çıkan bir gereksinimi karşılamak üzere doğmamıştır. Sağlık hizmetlerinin giderek özelleşmesinin (uzmanlaşmasının), hastane uzmanlıklarının baskın duruma gelmesinin sonucu ilk temas noktasında, birinci basamakta hastayla hekim arasında oluşan gereksinimi karşılamak üzere doğmuştur. Evet, aile hekimleri sağlık sisteminin değişik hizmet sunum ortamlarında çalışabilirler ya da buraları kısa süreliğine kullanabilirler; ancak aile hekimlerinin temel uygulama alanı basamaklandırılmış sağlık sistemlerinin ilk basmağıdır. Aile Hekimliği birinci basamak uygulama alanında kendini ifade eden bir tıp disiplinidir ve AH uzmanları bu alanda uygulama yapan genel tıp uzmanlarıdır.
 
UZMANLIK (MESLEK) EĞİTİMİ
Tıpta uzmanlık meslek eğitimleri 1950’li yıllardan sonra resmileşmeye başlamış ve standardize edilmiştir. Her tıp disiplini bu eğitimi kendi içerik alanında, kendi uygulama ortamında ve kendi eğiticileri ile vermektedir. Uzmanlık öğrencileri uzmanlıklar arası sınırların ve örtüşmelerin oluştuğu noktalarda ise bir süreliğine ilgili disiplinlerin eğitim programlarına katılmaktadırlar; bunlar rotasyonlar şeklinde düzenlenmektedir.
AH meslek eğitimi 1970’lerden itibaren ABD, İngiltere başta olmak üzere birçok ülkede başlamıştır. 20. yüzyılın sonlarına doğru birinci basamak hekimlerinin meslek eğitimi alması ve bunun AH uzmanlık eğitimi olması gerektiği hemen tüm dünyaca benimsenmiştir. Avrupa Birliği 1993 Direktifinde Avrupa düzeyinde serbest dolaşım için AH/GP uzmanlık eğitiminin en az 6 ayı sahada ve en az 6 ayı hastanelerde olmak üzere en az iki yıl sürmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bugün Avrupa’da ve Dünyada Aile Hekimliği ya da Genel Pratisyenlik uzmanlık (meslek) eğitimi 3 – 6 yıl arası değişen sürelerde yapılmaktadır. Dünya Aile Hekimleri Dernekleri/Kolejleri Birliği WONCA en az yarısı sahada (aile hekimliği uygulamasında) olmak üzere en az 3 yıllık bir süre önermektedir. Bugün Avrupa’da yalnızca hastane rotasyonlarından oluşan bir AH uzmanlık eğitimi kalmamıştır. Bildiğim kadarıyla en son Avusturya 6 -7 yıl önce saha eğitimlerine de başlamıştır.
 
AİLE HEKİMLİĞİ UYGULAMA EĞİTİMİ
Saha eğitimi ya da aile hekimliği uygulama eğitiminin iyi tanımlanması gerekir. Bu eğitim, birinci basamakta AH uygulamasında oluşturulmuş eğitim ortamlarında yapılan eğitimdir ve AH uzmanlık eğitiminin temelini oluşturur. Uzmanlık öğrencisi disiplini ve uygulama özelliklerini esas olarak burada öğrenir. Buradaki eğiticiler, bu mesleği daha önce öğrenmiş yani AH uzmanlık eğitimi almış ve bizzat sahada uygulama yapan uzmanlardır.
Sahada yalnızca aile hekimliği uygulaması yapmak AH uygulaması eğitimi değildir. Bunun için öncelikle bir eğitim programı, bu programı uygulayan bir merkez (departmanlar), bu merkezin eğiticileri (akademik ya da bunun için özel eğitim almış eğiticiler) ve saha eğitimi için oluşturulmuş özel AH eğitim birimlerinin düzenlenmiş olması gerekir. Uzmanlık öğrencisi eğitim için bu programa dahil olur, eğitim programını yürüten departmana gelir ve AH uygulama eğitimini de bu programda yer alan AH eğitim birimlerinde alır.
Hastane rotasyonları destek niteliğindedir. AH uygulamasında seyrek görülen ciddi rahatsızlık ve hastalıkların, bunların daha yoğun görüldüğü hastane ortamlarında öğrenilmesini amaçlayan yoğunlaştırılmış eğitimdir. 
 
Kaynaklar
1.    McWhinney IR. A Textbook of Family Medicine.2nd edition. Oxford University Press, New York 1997.
2.    Family medicine. The maturing of a discipline. Ed: Doherty WJ, Christianson CE, Sussman MB. Haworth Pres, New York 1987.
3.    Improving health systems: the contribution of family medicine. WONCA and WHO. Bestprint Printing Company, Sngapore 2002.
4.    The European definition of general practice/family medicine. WONCA Europe 2002.
5.    The EURACT educational agenda of general practice/family medicine. EURACT Leuven, 2005.
6.    http://www.tahud. org.tr/hakkimizda/yeterlilik- kurulu/surekli- mesleki-gelisim/ 48
This article was published under the category Prof. Dr. Okay Başak on 06/06/2016 13:00.